Νερό, πηγές & παραδοσιακή διαχείριση
Παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης νερού στον κεντρικό ορεινό όγκο της Άνδρου
Δράσεις καταγραφής, διαφύλαξης ερμηνείας & ανάδειξης
Άνδρος το νησί των νερών
Η Άνδρος είναι το βορειότερο νησί στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου στην Ελλάδα. Ένα από τα αρχαία ονόματα της Άνδρου είναι Υδρούσα, δηλαδή το νησί των νερών. Η αφθονία του νερού διακρίνει την Άνδρο από τα άλλα ξερά νησιά των Κυκλάδων. Ο ορεινός χαρακτήρας του, η γειτνίασή του με την ορεινή Εύβοια και τα ψυχρά ρεύματα του Κάβο Ντ’ Όρο (διεθνές υδάτινο πέρασμα), μεταξύ των δύο τόπων, που προσελκύουν υγρασία και σύννεφα, εξηγούν εν μέρει τα αυξημένα ποσοστά βροχοπτώσεων που απολαμβάνει η Άνδρος. Η επικράτηση του σχιστόλιθου ευνοεί τη διείσδυση επιφανειακών υδάτων και τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων. Η σημασία και η αξιοποίηση του νερού αποδεικνύεται από τις πολυάριθμες κατασκευές στο αγροτικό τοπίο της Άνδρου: ξερολιθιές για τη συγκράτηση του εδάφους και του νερού, ένα δίκτυο αυλάκων νερού που από τις ορεινές πηγές και τις ρεματιές διοχετεύουν το νερό στις μικρές πεδιάδες του νησιού για άρδευση, οι εκατοντάδες πέτρινες δεξαμενές νερού που αποθηκεύουν το νερό μέχρι να καταναλωθεί, η πληθώρα των τοξωτών γεφυριών και των νερόμυλων. Η Άνδρος ανέπτυξε έναν αγροτικό πολιτισμό βασισμένο σε μεγάλο βαθμό στη χάρη του νερού. Το νερό ευνόησε τη δημιουργία μικροκλίματος στα οποία αναπτύχθηκαν σημαντικά οικοσυστήματα, με μεγάλη ποικιλία χλωρίδας και σημαντικής πανίδας. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα σχεδόν το μισό νησί έχει χαρακτηριστεί ως φυσικό καταφύγιο, μαρτυρώντας μια πλούσια βιοποικιλότητα.
Παραδοσιακή διαχείριση επιφανειακών υδάτων
Η διαχείριση των επιφανειακών υδάτων στην Άνδρο είναι μια παραδοσιακή τελετουργική διαδικασία, μια συνήθης πρακτική, που φαίνεται να περνάει από γενιά σε γενιά, συνδεδεμένη με την ιδιοκτησία. Για την εφαρμογή της οριοθέτησης των δικαιωμάτων του νερού, πριν από τη χρήση των ρολογιών, χρησιμοποιήθηκαν οι κινήσεις των αστεριών (από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου) ή η χρήση σημαδιών στο τοπίο (μέχρι ο ήλιος να συναντήσει έναν συγκεκριμένο βράχο σε μια πλαγιά, για παράδειγμα) που βρίσκονται στους τίτλους ιδιοκτησίας και η οριοθέτησή τους διαμορφώνεται αρχικά από τις κινήσεις των αστεριών (από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου) ή τη χρήση σημαδιών στο τοπίο (μέχρι ο ήλιος να συναντήσει έναν συγκεκριμένο βράχο σε μια πλαγιά, για παράδειγμα). Ο ιστορικός Δημήτριος Πολέμης αναφέρεται σε άρθρο του στα λεγόμενα «νεροχάρτια» (υδατικά έγγραφα), που κατέγραφαν συμφωνίες για τη διανομή του νερού μεταξύ των αγροτών, επικαλούμενος έγγραφα του 17ου και 18ου αιώνα. Αυτά τα υδάτινα δικαιώματα φαίνεται να ασκούνταν εδώ και αιώνες, μέσω της χρήσης και συντήρησης συστημάτων διαχείρισης επιφανειακών υδάτων που αποτελούνται από κεντρικές ορεινές πηγές, δεξαμενές νερού σε δίκτυα, δεξαμενές νερού για προσωρινή αποθήκευση και η συντήρηση των οποίων γίνεται με γνώσεις και τεχνικές που μεταβιβάζονται προφορικά και εμπειρικά. Αυτές οι πρακτικές, οι γνώσεις, οι τοποθεσίες και τα στοιχεία των συστημάτων διαχείρισης επιφανειακών υδάτων στην κεντρική οροσειρά της Άνδρου, που είναι η πλουσιότερη τοποθεσία σε νερό, στοχεύει στην καταγραφή, κατανόηση και διατήρηση της δράσης μας. Πρόκειται τόσο για πρακτικές όσο και για τοποθεσίες που κινδυνεύουν να χαθούν στη λήθη, καθώς μαζί με την πτώση της γεωργικής δραστηριότητας τα τελευταία 10 χρόνια, οι διαχειριστές νερού γίνονται όλο και λιγότεροι, θέτοντας σε κίνδυνο τη γνώση και τις πρακτικές.
Στόχοι της δράσης
Οι στόχοι της δράσης μας είναι:
- η ψηφιακή καταγραφή των κεντρικών ορεινών πηγών (μάνες πηγές) (τοποθεσίες, κατάσταση και ροή νερού), στην κεντρική οροσειρά και των κατασκευών που τις συνοδεύουν (κανάλια, πέτρινες δεξαμενές), χρησιμοποιώντας ως αναφορά μια παλιά μη ψηφιακή καταγραφή του ορεινές πηγές της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ψηφιακός χάρτης)
- η ψηφιακή καταγραφή όλων των δημόσιων πηγών (τοποθεσίες, κατάσταση, ροή νερού και συνοδευτικές κατασκευές) (στέρνες, νιπτήρες) που βρίσκονται εντός και πάνω από τα 13 χωριά που περιβάλλουν την κεντρική οροσειρά (ψηφιακός χάρτης)
- η μελέτη και η ιστορική τεκμηρίωση, με χρήση γραπτών πηγών και συνεντεύξεων προφορικής ιστορίας, της παραδοσιακής πρακτικής διαχείρισης των επιφανειακών υδάτων της Άνδρου (ιστορική έρευνα)
- ευαισθητοποίηση και θαυμασμό για τη σημασία της παραδοσιακής πρακτικής διαχείρισης επιφανειακών υδάτων της Άνδρου και καλλιέργεια της δημόσιας υποστήριξης προς τους φορείς αυτής της πρακτικής, με την εφαρμογή της εγγραφής αυτής της παραδοσιακής πρακτικής στον Εθνικό Κατάλογο Άυλης Κληρονομιάς
- σχεδιασμός περιεχομένου για μια ψηφιακή ξενάγηση σχετικά με τη σημασία του νερού και της διαχείρισής του για το τοπίο της Άνδρου, τη βιοποικιλότητα, την επισιτιστική ασφάλεια και τον μετριασμό των πυρκαγιών, της διάβρωσης και της κλιματικής αλλαγής.
Ωφελούμενοι
Η δράση θέτει την απαραίτητη βάση γνώσεων σχετικά με την υπάρχουσα διαχείριση των επιφανειακών υδάτων για τα επόμενα βήματα για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των τοπικών υδάτινων πόρων. Οι υδάτινοι πόροι είναι ζωτικής σημασίας για την καθημερινή ζωή, την τοπική γεωργία, τη διατήρηση του τοπίου, την πρόληψη της πυρκαγιάς, της διάβρωσης και της ερημοποίησης και τον μετριασμό και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Οι μόνιμοι, εποχικοί κάτοικοι (9.000+40.000) και οι επισκέπτες είναι όλοι ωφελούμενοι της βελτιωμένης διαχείρισης του νερού.
Οι τοπικοί, περιφερειακοί, εθνικοί και διεθνείς υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στη διαχείριση φυσικών πόρων και τον βιώσιμο σχεδιασμό μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα ευρήματα και τις μεθοδολογίες του έργου για να αναπτύξουν καλύτερες πολιτικές και πρακτικές σε διάφορους τομείς, καθώς η διαχείριση των υδάτων είναι αναπόσπαστο μέρος πολλών ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Ένας απροσδιόριστος αριθμός επιστημόνων και ερευνητών παγκοσμίως θα επωφεληθεί από τις τεκμηριωμένες παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης των υδάτων της Άνδρου, ιδιαίτερα όσοι εργάζονται σε αγροτικές περιοχές με παρόμοιες προκλήσεις για το νερό. Οι κοινότητες σε όλο τον κόσμο, ειδικά εκείνες σε αγροτικές περιοχές με παρόμοια συστήματα διαχείρισης νερού, μπορούν να αντλήσουν έμπνευση και πρακτικές γνώσεις από την επιτυχία του έργου, ενισχύοντας την παγκόσμια ανταλλαγή γνώσης και την περιβαλλοντική ανθεκτικότητα.
Συνοπτική έκθεση προόδου του έργου
Το έργο φτάνει στην ολοκλήρωσή του στα τέλη Ιουλίου 2024. Ήταν μια μεγάλη και πολύ διορατική εμπειρία. Η ποσότητα των σημείων νερού και των σχετικών κατασκευών που καταγράφηκαν έχει υπερβεί τις αρχικές μας εκτιμήσεις. Ήταν μια πολύ απαιτητική ενέργεια, που χρειαζόταν περισσότερους πόρους. Η πυκνή βλάστηση και η ερήμωση των παλιών υδάτινων οδών έχουν καταστήσει πολύ δύσκολο τον εντοπισμό των ορεινών πηγών και των συνοδευτικών τους κατασκευών (κανάλια νερού, δεξαμενές, σημεία καλλιέργειας νερού). Έως σήμερα (15/07/2024):
- Οι έρευνες ιστορικού και νομικού πλαισίου έχουν ολοκληρωθεί.
- Η καταγραφή των πηγών στα 13 χωριά γύρω έχει ολοκληρωθεί, με αποτέλεσμα 79 καταγραφές πηγών και 53 πηγές να έχουν υποδειχθεί αλλά δεν έχουν ελεγχθεί στο πεδίο.
Αυτή τη στιγμή, ο επιτόπιος ερευνητής μας, ντόπιος πολιτικός μηχανικός με μακρά εμπειρία στο περπάτημα στα βουνά της Άνδρου, ολοκληρώνει μια καταγραφή των χαρακτηριστικών των ορεινών πηγών και των συνοδευτικών κατασκευών τους και των σχετικών επιλογών πρόσβασης, στην κεντρική οροσειρά της Άνδρου, δημιουργώντας μεμονωμένους χάρτες για κάθε ένα από τα 13 συστήματα επιφανειακών υδάτων που βρίσκονται στην κεντρική οροσειρά της Άνδρου.
- Στον σύνδεσμο εδώ https://www.google.com/maps/d/edit?mid=10FmJWGZlAt8CTcIHatXzJ0ylhLBWM54&usp=sharing μπορείτε να ρίξετε μια ματιά στα 13 ορεινά συστήματα νερού και τα ονόματά τους. Με την ολοκλήρωση της δράσης θα παραχθούν αναλυτικότεροι χάρτες
- Στον σύνδεσμο εδώ https://www.google.com/maps/d/edit?mid=15HomMzcAy2S2PiQjHXQW4Sv2i5WvQRU&usp=sharing μπορείτε να δείτε τις λεπτομέρειες του συστήματος Ευρουσές. Κάνοντας κλικ σε στοιχεία του χάρτη μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε συνδέσμους για να ελέγξετε τις φωτογραφίες κάθε σημείου. Αυτός είναι ακόμη ένας χάρτης εργασίας, ένα δείγμα των εργασιών που έγιναν και βρίσκονται σε εξέλιξη.
- Στον σύνδεσμο εδώ https://www.google.com/maps/d/edit?mid=1ZzibWINRXg6fCpmVRh_WkOImX58LWRM&usp=sharing μπορείτε να δείτε όλες τις πηγές που καταγράφονται εντός και σε κοντινή απόσταση από τα 13 χωριά που περιβάλλουν την κεντρική οροσειρά της Άνδρου, τα οποία είναι η περιοχή μελέτης. Η πλειοψηφία τους (79 πηγές) έχουν καταγραφεί στο πεδίο με τη βοήθεια ντόπιων πληροφοριοδοτών. 53 πηγές έχουν υποδειχθεί εξ αποστάσεως, καθώς η πρόσβαση σε αυτά δεν ήταν εύκολη. Ας ελπίσουμε ότι θα έχουμε την ευκαιρία να συνεχίσουμε την έρευνα και να μπορέσουμε να επιβεβαιώσουμε την ύπαρξη και τις συνθήκες όλων των μη καταγεγραμμένων στο πεδίο.
Ας ελπίσουμε ότι περισσότεροι πόροι θα επενδυθούν για να συνεχιστεί αυτή η συναρπαστική και κρίσιμης σημασίας πρώτη δράση. Οραματιζόμαστε να εμπλουτίσουμε αυτά τα αρχεία και να εφαρμόσουμε πιλοτικά ένα έργο καθαρισμού των υδάτινων οδών σε ορισμένες περιοχές, με ευρεία προβολή, προκειμένου να εξυπηρετήσουμε πολλαπλούς σκοπούς και χρήσεις.
Η δράση «Παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης νερού στον κεντρικό ορεινό όγκο της Άνδρου: Δράσεις καταγραφής, διαφύλαξης ερμηνείας & ανάδειξης» υποστηρίζεται από την πρωτοβουλία Cycladic Identity του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Η πρωτοβουλία Cycladic Identity στοχεύει να συμβάλει στην προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των νησιών των Κυκλάδων και να αφήσει θετικό αποτύπωμα στην καθημερινότητα των τοπικών κοινωνιών, υποστηρίζοντας την υλοποίηση δράσεων για τη διατήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη της κυκλαδικής ταυτότητάς τους.
