Νερό, πηγές & παραδοσιακή διαχείριση
Παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης νερού στον κεντρικό ορεινό όγκο της Άνδρου
Δράση καταγραφής, διαφύλαξης ερμηνείας & ανάδειξης
Η δράση «Παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης νερού στον κεντρικό ορεινό όγκο της Άνδρου: Δράσεις καταγραφής, διαφύλαξης ερμηνείας & ανάδειξης» υποστηρίχθηκε από την πρωτοβουλία Cycladic Identity του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Η πρωτοβουλία Cycladic Identity στοχεύει να συμβάλει στην προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των νησιών των Κυκλάδων και να αφήσει θετικό αποτύπωμα στην καθημερινότητα των τοπικών κοινωνιών, υποστηρίζοντας την υλοποίηση δράσεων για τη διατήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη της κυκλαδικής ταυτότητάς τους.
Άνδρος το νησί των νερών
Η Άνδρος είναι το βορειότερο νησί στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου στην Ελλάδα. Ένα από τα αρχαία ονόματα της Άνδρου είναι Υδρούσα, δηλαδή το νησί των νερών. Η αφθονία του νερού διακρίνει την Άνδρο από τα άλλα άνυδρα νησιά των Κυκλάδων. Ο ορεινός χαρακτήρας του, η γειτνίασή του με την ορεινή Εύβοια και τα ψυχρά ρεύματα του Κάβο Ντ’ Όρο (διεθνή χωρικά ύδατα), μεταξύ των δύο τόπων, που προσελκύουν υγρασία και σύννεφα, εξηγούν εν μέρει τα αυξημένα ποσοστά βροχοπτώσεων που απολαμβάνει η Άνδρος. Η επικράτηση του σχιστόλιθου ευνοεί τη διείσδυση επιφανειακών υδάτων και τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων. Η σημασία και η αξιοποίηση του νερού αποδεικνύεται από τις πολυάριθμες κατασκευές στο αγροτικό τοπίο της Άνδρου: ξερολιθιές για τη συγκράτηση του εδάφους και του νερού, ένα δίκτυο αυλάκων νερού που από τις ορεινές πηγές και τις ρεματιές διοχετεύουν το νερό στις μικρές πεδιάδες του νησιού για άρδευση, οι εκατοντάδες πέτρινες δεξαμενές νερού που αποθηκεύουν το νερό μέχρι να καταναλωθεί, η πληθώρα των τοξωτών γεφυριών και των νερόμυλων. Η Άνδρος ανέπτυξε έναν αγροτικό πολιτισμό βασισμένο σε μεγάλο βαθμό στη χάρη του νερού. Το νερό ευνόησε τη δημιουργία μικροκλιμάτων στα οποία αναπτύχθηκαν σημαντικά οικοσυστήματα, με μεγάλη ποικιλία χλωρίδας και σημαντικής πανίδας. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα σχεδόν το μισό νησί έχει χαρακτηριστεί ως περιοχή Natura, μαρτυρώντας μια πλούσια βιοποικιλότητα.
Παραδοσιακή διαχείριση επιφανειακών υδάτων
Η διαχείριση των επιφανειακών υδάτων στην Άνδρο είναι μια παραδοσιακή τελετουργική διαδικασία, μια συνήθης πρακτική, που φαίνεται να περνάει από γενιά σε γενιά, συνδεδεμένη με την ιδιοκτησία. Για την εφαρμογή της οριοθέτησης των δικαιωμάτων του νερού, πριν από τη χρήση των ρολογιών, χρησιμοποιήθηκαν οι κινήσεις των αστεριών (από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου) ή η χρήση σημαδιών στο τοπίο (μέχρι ο ήλιος να συναντήσει έναν συγκεκριμένο βράχο σε μια πλαγιά, για παράδειγμα) που βρίσκονται στους τίτλους ιδιοκτησίας και η οριοθέτησή τους διαμορφώνεται αρχικά από τις κινήσεις των αστεριών (από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου) ή τη χρήση σημαδιών στο τοπίο (μέχρι ο ήλιος να συναντήσει έναν συγκεκριμένο βράχο σε μια πλαγιά, για παράδειγμα). Ο ιστορικός Δημήτριος Πολέμης αναφέρεται σε άρθρο του στα λεγόμενα «νεροχάρτια» (υδατικά έγγραφα), που κατέγραφαν συμφωνίες για τη διανομή του νερού μεταξύ των αγροτών, επικαλούμενος έγγραφα του 17ου και 18ου αιώνα. Αυτά τα υδάτινα δικαιώματα φαίνεται να ασκούνταν εδώ και αιώνες, μέσω της χρήσης και συντήρησης συστημάτων διαχείρισης επιφανειακών υδάτων που αποτελούνται από κεντρικές ορεινές πηγές, δεξαμενές νερού σε δίκτυα, δεξαμενές νερού για προσωρινή αποθήκευση και η συντήρηση των οποίων γίνεται με γνώσεις και τεχνικές που μεταβιβάζονται προφορικά και εμπειρικά. Αυτές οι πρακτικές, οι γνώσεις, οι τοποθεσίες και τα στοιχεία των συστημάτων διαχείρισης επιφανειακών υδάτων στην κεντρική οροσειρά της Άνδρου, που είναι η πλουσιότερη τοποθεσία σε νερό, στοχεύει στην καταγραφή, κατανόηση και διατήρηση της δράσης μας. Πρόκειται τόσο για πρακτικές όσο και για τοποθεσίες που κινδυνεύουν να χαθούν στη λήθη, καθώς μαζί με την πτώση της γεωργικής δραστηριότητας τις τελευταίες 10ετίες, οι διαχειριστές νερού γίνονται όλο και λιγότεροι, συνθήκη που θέτει σε κίνδυνο τη γνώση και τις πρακτικές.
Αντικείμενα της δράσης
- Η ψηφιακή καταγραφή κεντρικών ορεινών πηγών, στην κεντρική οροσειρά και των συνοδευτικών κατασκευών τους (κανάλια, πέτρινες δεξαμενές), εκκινώντας από μια πρώτη καταγραφή της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού
- Η ψηφιακή καταγραφή των δημόσιων πηγών και συνοδευτικών κατασκευών τους, περί των 13 οικισμών της κεντρικής οροσειράς της Άνδρου
- H μελέτη και η ιστορική τεκμηρίωση της παραδοσιακής πρακτικής διαχείρισης των επιφανειακών υδάτων της Άνδρου με χρήση γραπτών πηγών και συνεντεύξεων προφορικής ιστορίας (ιστορική έρευνα)
- 0 σχεδιασμός περιεχομένου για μια ψηφιακή ξενάγηση, αξιοποιώντας της αρχές της ερμηνείας (heritage interpretation), προκειμένου για την επικοινωνία του υδατικού πλούτου της Άνδρου και της σημασίας διατήρησής του για το παρόν του νησιού, σε κατοίκους και επισκέπτες.
Στόχοι & περαιτέρω ενέργειες
- η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για τη σημασία της παραδοσιακής πρακτικής διαχείρισης επιφανειακών υδάτων της Άνδρου
- η υποστήριξη των φορέων της παραδοσιακής διαχείρισης επιφανειακών υδάτων (ποτιστάδες), με την εγγραφή της πρακτικής στον Εθνικό Κατάλογο Άυλης Κληρονομιάς της χώρας μας
- η συνδρομή στη διαχείριση των πολύτιμων υδατικών πόρων της Άνδρου και το σχεδιασμό πολιτικών για τη βιωσιμότητα, εκ μέρους των τοπικών, περιφερειακών και εθνικών αρχών.
Οι "καρποί": Aπολογισμός της δράσης
Στις σκεπασμένες με πολυτρίχια πέτρες
Ενδιάμεση έκθεση προόδου (άνοιξη 2024)
Πρόκειται για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δράση και μια νέα εμπειρία εξερεύνησης της Άνδρου με επίκεντρο το νερό. Ο αριθμός των σημείων νερού και των συνοδευτικών κατασκευών που καταγράφηκαν μέχρι στιγμής ξεπερνάει τις αρχικές μας εκτιμήσεις. Η δράση στο σύνολο της διαφάνηκε ότι απαιτεί περισσότερους πόρους από τους εκτιμηθέντες. Η πυκνή βλάστηση και η ερήμωση των παλιών υδάτινων οδών έχουν καταστήσει πολύ δύσκολο τον εντοπισμό των ορεινών πηγών και των συνοδευτικών τους κατασκευών (κανάλια νερού, δεξαμενές, σημεία καλλιέργειας νερού).
Το έργο πλαισιώνεται από ιστορική και νομική μελέτη της διαχείρισης επιφανειακού νερού, οι οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη.
Η καταγραφή των πηγών στα 13 χωριά ολοκληρώθηκε με αποτέλεσμα 107 καταγραφές πηγών και η ορεινή καταγραφή βρίσκεται σε εξέλιξη με 27 πηγές να έχουν ήδη καταγραφεί στον κεντρικό ορεινό όγκο της Άνδρου.
Χάρτες εργασίας
Στον σύνδεσμο εδώ https://www.google.com/maps/d/edit?mid=10FmJWGZlAt8CTcIHatXzJ0ylhLBWM54&usp=sharing μπορείτε να ρίξετε μια ματιά στα 13 ορεινά συστήματα νερού και τα ονόματά τους.
- Στον σύνδεσμο εδώ https://www.google.com/maps/d/edit?mid=1ZzibWINRXg6fCpmVRh_WkOImX58LWRM&usp=sharing μπορείτε να δείτε όλες τις πηγές που καταγράφονται εντός και σε κοντινή απόσταση από τα 13 χωριά που περιβάλλουν την κεντρική οροσειρά της Άνδρου, τα οποία είναι η περιοχή μελέτης. Η πλειοψηφία τους (107 πηγές) έχουν καταγραφεί στο πεδίο με τη βοήθεια ντόπιων πληροφοριοδοτών. 53 πηγές έχουν υποδειχθεί εξ αποστάσεως, καθώς η πρόσβαση σε αυτά δεν ήταν εύκολη.
- Στον σύνδεσμο εδώ https://www.google.com/maps/d/edit?mid=15HomMzcAy2S2PiQjHXQW4Sv2i5WvQRU&usp=sharing μπορείτε να δείτε τις λεπτομέρειες του συστήματος Ευρουσές. Κάνοντας κλικ σε στοιχεία του χάρτη μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε συνδέσμους για να ελέγξετε τις φωτογραφίες κάθε σημείου. Αυτός είναι ακόμη ένας χάρτης εργασίας, ένα δείγμα των εργασιών που έγιναν.
